Nederland is vanaf het begin actief in de EU. Nederlandse ambtenaren waren bijvoorbeeld nauw betrokken bij het vormgeven van het Europese landbouwbeleid en de Economische en Monetaire Unie (EMU).
Nederland en Europese eenwording
Na de Tweede Wereldoorlog waren vrede en stabiliteit in Europa hard nodig. Europese landen besloten samen te werken op economisch gebied, met als uitgangspunt dat landen die van elkaar afhankelijk waren, geen oorlog zouden voeren. In 1952 trad Nederland toe tot België, Frankrijk, Italië, Luxemburg en West-Duitsland bij de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS). De EGKS droeg bij tot de economische groei en zorgde voor meer werkgelegenheid en welvaart.
In 1957 ondertekenden dezelfde zes landen de Verdragen van Rome, waarvan de eerste de Europese Economische Gemeenschap oprichtte en de tweede de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie, beter bekend als Euratom.
In 1958 werd de voormalige Nederlandse minister van Landbouw Sicco Mansholt benoemd tot Europees Landbouwcommissaris. Hij zou het voortouw nemen bij de invoering van schaalvoordelen in de landbouw en de ontwikkeling van een gemeenschappelijk Europees landbouwbeleid. Nederland is altijd een groot voordeel geweest van deze hervormingen. Mede dankzij de EU is het een van s werelds grootste exporteurs van landbouwproducten.
Nederland en de Verdragen van Maastricht en Lissabon
In 1973 werden Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk lid van de Europese Gemeenschap (EG) en in 1981 volgden Griekenland. Spanje en Portugal werden toegelaten in 1986. Na de val van de Berlijnse muur nam het tempo van de uitbreiding toe: Oostenrijk, Finland en Zweden traden toe in 1995, en in 2004 breidde de Unie zich uit met Cyprus, Tsjechië, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slowakije en Slovenië. De meest recente toevoegingen zijn Bulgarije en Roemenië, die in 2007 zijn toegetreden.
In 1992 ondertekenden de 12 lidstaten het Verdrag van Maastricht, dat de basis vormde voor de Europese Unie. Het Verdrag bevat overeenkomsten over een aantal belangrijke kwesties, waaronder de Economische en Monetaire Unie (EMU). In 2002 werd de euro de officiële munteenheid van veel EU-lidstaten. Sindsdien hoeven Nederlandse vakantiegangers die een van de andere landen van de eurozone bezoeken hun geld niet meer in te wisselen. De toenmalige Europese commissaris voor externe betrekkingen, Hans van den Broek, een voormalige Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, speelde een belangrijke rol bij de uitvoering van het Verdrag van Maastricht.
In december 2009 is het Verdrag van Lissabon in werking getreden, met een aantal hervormingen die bedoeld zijn om de EU democratischer, eenvoudiger te besturen en effectiever en slagvaardiger te maken, na de recente toetreding van 12 nieuwe lidstaten. Het Verdrag, dat de EU in staat stelt sneller beslissingen te nemen, heeft Nederland veel baat gehad. Bovendien is Nederland door de meer democratische aard van de EU beter in staat zijn eigen belangen te beschermen.
In al die jaren heeft de EU de noodzaak van samenwerking bewezen. Veel kwesties overschrijden nationale grenzen, zoals het milieu, criminaliteit, dierziekten en transport. Op deze gebieden kan Nederland geen beleid meer maken dat onafhankelijk is van het EU-beleid. Net als alle andere lidstaten moet Nederland samenwerken met zijn buren.
Nederland en de Europese interne markt
De Europese Unie bestaat nu uit 28 lidstaten en grenscontroles tussen veel EU-landen zijn afgeschaft. Dit zorgt voor het vrije verkeer van personen, goederen en diensten binnen de EU. Nederlanders kunnen zich veel gemakkelijker dan ooit tevoren elders in Europa vestigen en werken. Het is ook veel gemakkelijker voor Nederlandse bedrijven om zaken te doen met bedrijven in buurlanden, omdat ze dezelfde valuta gebruiken en omdat grenscontroles tot het verleden behoren.
Als Europees commissaris verantwoordelijk voor de interne markt, belastingen en de douane-unie tussen 1999 en 2004, was de voormalige Nederlandse minister van Buitenlandse Handel Frits Bolkestein zeer behulpzaam bij het creëren van een interne markt.